Ekonomi ve Finansta Degişen Dengeler-2: Ögretiler

1.      Ne Kadar Rasyoneliz?

Rasyonellik ekonominin en temel varsayımlarından biridir. İnsanların genel olarak rasyonel hareket ettikleri varsayır ve modeller bunun üzerine kurularak politika üretilir. Bireylerin rasyonelliği “karar alırken yaptığı analizler ve tahliller sonucunda en doğru seçeneği arayıp bulduğu bunu sürekli ve tutarlı bir şekilde” yapabildiği şeklinde özetlenebilir. O sebeple rasyonellik kabaca tercihlerde tutarlılıkla ilişkili bir varsayımdır.

Bilindiği kadarıyla rasyonaliteye ilk karşı çıkanların başında Herbert Simon gelmektedir. Simon enteresan bir akademisyendi. Politika okuyarak başladığı hayat serüvenine kamu yönetimi çalışmalarıyla devam etmiş, hatta fizikle ilgili birkaç makale bile yazmış, daha sonra organizasyon yönetimi, ekonomi, işletme ve psikoloji bile çalışmıştı. Simon, insanların ekonomik teorinin öngördüğü kadar rasyonel olmadığını ve hayatta başına gelebilecek bütün olayların ihtimallerini ve muhtemel sonuçlarını beyninde işleyip en doğru sonucu bulmasının mümkün olmadığını söyleyerek “Sınırlı Rasyonellik (Bounded Rationality)” fikrini ortaya attı. Buna göre insanlar çok seçenekli durumlarda karar alırken seçenekleri rasyonel olmayan kriterlerle ve kendi kafalarından uydurdukları kısa yollarla (höristik) kısıtlayarak az seçenek arasından seçim yapmaya çalışırlar. Simon, buna en güzel örnek olarak da satrancı verir. Santraçta her bir hamle için değerlendirilmesi gereken sonraki hamle sayısını ortalama 10¹²⁰ olarak hesaplayıp (evet, 1’in yanında 120 tane sıfır), insanların bu kadar hamleyi düşünüp, en doğrusuna karar vermek yerine, belki 3-4 hamle arasından karar vermeye çalıştığını söylemiştir. Simon’a göre, geri kalan hamleleri insanlar kendilerince kısa bir yol kullanarak elerler. Simon, 1977’de American Economic Association (AEA)’ın yıllık toplantısında rasyonalitenin sınırlarına değinmiş ve sonraki yıl da Nobel ekonomi ödülüne layık görülmüştü.

İnsanların her zaman rasyonel davranmadığına dair pek çok akademik çalışma ve deney de yapılmıştır. Örneğin bir deneyde (Carter (1999), psikologlar kadın deneklere on iki çift naylon çorap arasından en çok beğendikleri çorabı ve bu tercihin nedenini sordular. Öne çıkan nedenler çorabın dokusu, “dokunuşu” ve rengiydi. Oysa çorapların birbirinden hiçbir farkı yoktu. Görüldüğü gibi insanların neden-sonuç ilişkisini ekonominin varsaydığı kadar rasyonel kurmuyorlar.

Daniel Kahneman ve Amos Tversky ise insanların nasıl karar aldığına ve Simon’un bahsettiği höristiklerin neler olduğuna dair yaptıkları çalışmalarla ünlendiler. Kahneman ve Tversky (1974), insanın ekonominin varsaydığından çok daha basit ve rasyonel olmayan karar mekanizmalarına sahip olduğunu göstererek, Simon’un kuramını deneylerle desteklediler. Ancak Kahneman ve Tversky, Simon’dan bir adım daha öteye attılar: Kahneman ve Tversky (1979), insanların belirsizlik altında rasyonaliteyi nasıl sistematik bir şekilde ihlal ettiğini gösterdi. Makale insanın belirsizlik altında nasıl karar verdiğini anlatan ve rasyonaliteye dayanan Beklenen Fayda Teoremi (Expected Utility Theorem) ile ilgili çelişkileri ortaya koydu ve yeni bir teori geliştirdi. Yayınlandığı tarihten 2008’e kadar geçen 29 sene zarfında diğer bilimsel makaleler tarafından yaklaşık 13 bin atıf alan makale, 2008 başından 2013 Eylül ayına kadar geçen 5,5 senede yaklaşık 14 bin atıf aldı. Yani makale kriz sonrasında daha popüler oldu. Şu örnek onlara ait

Hangisini tercih edersiniz:
A. Yazı tura atıp, yazı gelince 200$ almak
B. Kuraya girmeden 100$ para almak

Bu deneyin yapıldığı insanların çoğunluğu garanti parayı (B) seçiyor. Ancak kumarı tersine çevirdiğimizde

Hangisini tercih edersiniz:
C. Yazı tura atıp yazı gelince 200$ kaybetmek
D. Kuraya girmeden 100$ kaybetmek

İlk deneyde B’yi seçen rasyonel bir insanın ikinci deneyde de D’yi seçmesi beklenirken, insanlar C’yi yani kumarı tercih ediyorlar. Halbuki olasılık tercihleri açısından bakıldığında, iki deneyin birbirinden farkı yoktur. Bu duruma literatürde Kayıptan Kaçınma (Loss Aversion) kusuru deniyor. Bahsi geçen iki makale ve bunları referans alan daha birçok makale insanların olasılıklar karşısında rasyonel tercihler yapmadığını deneylerle ortaya koydu.
 

twitter: orhan_erdem

[1]:http://www.theguardian.com/business/2008/oct/24/economics-creditcrunch-federal-reserve-greenspan

Ekonomi/Finansta Değişen Dengeler-1

2013 Nobel Ekonomi Ödülü pek ender bir şekilde üç kişiye paylaştırıldı: E.F. Fama & L.P. Hansen & R.J. Shiller. Fama ve Hansen en çok Nobel ödülünün alındığı Chicago’dan, Shiller ise Yale’den. Ödüllerin sahipleri iki açıdan ilginç sayılabilir. Birincisi ve en önemlisi Fama ve Shiller’in finans çalışıyor olmaları. Yani aslında bu durum ikilinin Nobel alması ekonominin finansla barışması olarak kabul edilebilir. Çünkü ekonomi uzun yıllardır başta finans olmak üzere diğer bilimlere fazlasıyla sırtını dönmüştü. Ödülü ilginç kılan ikincisi neden ise, ödülün Fama ve Shiller gibi birbirine taban tabana zıt iki finans teorisini savunan akademisyene aynı anda gitmesi oldu. Shiller, 19 Ekim 2013’te New York Times’a verdiği bir mülakatta bu durumu “.. başka bir dine inanan iyi bir arkadaşınızın olması gibi bir şey. Aynı kilisede ibadet etmeseniz bile böyle bir arkadaştan çok şey öğrenebilirsiniz.”şeklinde ifade etti. Dolayısıyla, bu nereden bakılsa ilginç olan durum, ekonominin yaşadığı paradigma değişiminin bir nevi dışa yansıma oldu. Çünkü 2007 yılında başlayan küresel finansal kriz, gerek kapitalizmin gerekse de modern ekonomi öğretilerinin ciddi biçimde sorgulanmasına neden oldu. ABD Merkez Bankası Fed’e göre[1] ABD’de yaşayan insanların evlerinin toplam değeri 2006 yılının ilk çeyreğinde 22.7 trilyon dolar iken, bu değer % 29.7 düşerek 2011 yıl sonunda 16 trilyon dolar oldu. Yapılan birçok değerlendirmede, ekonomistler[2] ve ekonomik teoriler ağır eleştirilere maruz bırakıldılar: Eleştiriler, ekonomistlerin krizin gelişini önceden kestiremediği gibi bazı teorilerin belki krize sebebiyet verdiği ve daha da önemlisi hiçbirisinin bugün karşı karşıya kaldığımız durumda ne yapılması gerektiğini ortaya koyamadığı noktalarında yoğunlaştı. Fama bu resimde konvansiyoneli temsil ederken, Shiller ise değişen paradigmanın sesiydi. Böylece, Nobel Ekonomi Ödül Heyeti, bu taksimi yaparken değişen paradigmanın ekonomide daha fazla yer bulması gerektiği konusunda görüşünü ortaya koymuş oldu.
[Devam edecek...]

---

[1] www.federalreserve.gov/releases/z1

[2] Bu yazıda ekonomi ve iktisat; ekonomist ve iktisatçı eşanlamlı olarak kullanılmıştır.